1835 yılındaki Siverek nüfus kayıtları gün yüzüne çıktı

Osmanlı Devleti’nde toprağa bağımlı olmayan nüfus sayımı eldeki mevcut verilere göre 1831 yılında yapılmıştır. Yapılan bu nüfus sayımı tüm imparatorluğu kapsamamıştır. Bundan dolayı 1831 yılından sonra sayım yapılmayan yerlerde nüfus sayımları yapılmıştır. Sonradan nüfus sayımı yapılan yerlerden birisi de Siverek’tir. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde şu anda Siverek’e ait nüfus defterlerinin en erken tarihlisi 1835 tarihlidir. Bundan dolayı Siverek’te toprağa bağımlı olmayan nüfus sayımlarının 1835 yılında başladığı kabul edilmektedir.  Cümlemizde “şu anda” dememizin amacı Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde yapılan tasnif çalışmalarının devam ediyor olması ve her gün Siverek’e dair yeni belgelerin ortaya çıkıyor olmasıdır. Mesela 1835 yılında yapılan nüfus sayımı üç ayrı deftere kaydedilmiştir. Bunlardan ilkin 2700 Numaralı Nüfus Defteri tasniflenmiş olup, Siverek merkez, Şehr ve Dağbaşı nahiyelerini kapsamaktadır. Daha sonra 2702 Numaralı Nüfus Defteri tasniflendi. Bu defter de Siverek’e bağlı Burhan, Hoşin, Çeltük ve Arap nahiyelerini kapsamaktadır. Kısa bir zaman sonra da 2701 Numaralı Nüfus Defteri kataloglarda yerini aldı. Bu defter, Bucak nahiyesinin ve kırsaldaki gayrimüslimlere dair nüfus kayıtlarını içermektedir.

Bu defterler dışında Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde Siverek ile ilgili 13 adet nüfus defteri vardır. Bu defterlerin bir kısmı icmal dediğimiz özet/hülasa defterlerdir. İcmal defterlerinde nüfus toplu olarak belirtilmektedir. İcmal dışındaki defterleri ise mufassal dediğimiz çok ayrıntılı hazırlanmış defterlerdir. Bu defterlerde kişiler mahallelere, nahiyelere ve köylere göre verilmektedir. Kişilerin künyeleri verilirken fiziki özellikleri de kaydedilmiştir. Mesela 1835 yıllarına ait defterlerde kişilerin yaşları ve varsa bir özürlülük durumları belirtilmiştir. 1843 yılında ise kişinin yaşı, sakal ve bıyık bilgileri de kaydedilmiştir. Örneğin bu sayımda rastgele seçtiğimiz bir şahsın tarifi şu şekilde yapılmıştır: Karacadağ nahiyesine bağlı Kalok köyünde Hacı Mustafa oğlu, orta boylu, kır sakallı Rençber Abdullah, yaşı 45.

Nüfus defterleri sayesinde Siverek’in nüfusu, idari yapısı, yerel yöneticileri, hane reisleri, meslek grupları gibi birçok muhtelif bilgiler elde edilebilir. Ayrıca soy ağaçlarını araştırmak isteyen meraklı insan kitlesine de çok yardımcı olabilecek defterlerdir. Bundan dolayı nüfus defterlerin günümüz harflerine aktarılarak Siverekli okuyucular ile buluşması önem arz eder. Bu amaçla biz de defterleri sırayla günümüz harflerine aktararak yayınlamaya karar verdik. Bunun ilk adımı olarak da 2700 Numaralı Nüfus Defteri’ni günümüz harflerine aktararak 1835 Tarihli Siverek Nüfus Defteri I (Şehr ve Dağbaşı Nahiyeleri) adıyla yayınladık.

İkinci adım olarak da 2702 Numaralı Nüfus Defteri’ni günümüz harflerine aktararak o dönemde Siverek’in sınırlarını ve Burhan, Hoşin, Çeltük ile Arap nahiyelerine bağlı 97 köyün nüfus kayıtlarını gün yüzüne çıkarmış olduk. Üçüncü adım olarak da şu anda 2701 Numaralı Nüfus Defteri’ni günümüz harflerine çevirmeye çalışmaktayız. Bu şekilde Bucak nahiyesine bağlı köylerin ortaya çıkarılmasıyla 1835 yılına ait Siverek nüfus kayıtlarının hepsi gün yüzüne çıkmış olacaktır.

Çalışmaları bir kenara bırakarak yaptığımız ilk çalışmada ortaya çıkan bilgilere bakacak olursak, 1835 yılında Siverek’te dört Müslim mahallesi görülmektedir. Bu mahalleler Cami-i Kebîr Mahallesi, Hasan Çelebi Mahallesi, Gülabi Bey Mahallesi ve Hüseyin Çeribaşı Mahallesi’dir. Bu dört mahalle kayıtlarda Müslim yani Müslümanların yaşadığı mahalleler olarak geçmesine rağmen Cami-i Kebîr, Hasan Çelebi ve Gülabi Bey mahallelerinde yoğun olarak gayrimüslimlerin yaşadığı da başka kayıtlarda ortaya çıkmıştır. Tabloda görüldüğü üzere 1835 yılında dört mahallede toplam 628 hane 1375 Müslüman erkek nüfus vardır.

Nüfus defterlerinde gayrimüslimlerin yaşadığı mahalle ya da mahalleler belirtilmemiştir. Şehir merkezinde yaşayan 171 hane 447 Hristiyan erkek nüfusu ve 5 hane 11 Yahudi erkek nüfusu topluca kaydedilmişlerdir. Ancak şöyle bir yorum yapılabilir: Müslüman mahalleleri bir cami etrafında şekillenirken gayrimüslim mahalleleri ya bir kilise ya da bir sinagog etrafında şekillenir. Dört Müslim mahallesi dışında günümüze ulaşan bir kilise olsaydı belki onun konumundan yola çıkılarak bir gayrimüslim mahallesinin sınırları çizilebilirdi.

Osmanlı Devleti’nde yapılan nüfus sayımları istisnalar olmakla birlikte genelde 1881/2 yılına kadar sadece erkekler sayılmıştır. Bu yıldan sonra ise kadınlar da nüfus sayımlarına dahil edilmiştir. Bu durumun temel nedeni devletin askerî ve malî ihtiyaçlarını ön planda tutmasıdır. 1881/2 yılında başlayıp da muhtelif sebeplerle ertelen ama nihayetinde sonuçları 1893 yılında ilan edilen nüfus sayımına göre Siverek’te 15.980 erkek nüfus, 14.733 kadın nüfusu olmak üzere 30.713 nüfus vardır. Bu rakam içinde 2.242 gayrimüslim nüfus bulunmaktadır.

Kaynaklar

İhsan Satış, 1835 Tarihli Siverek Nüfus Defteri I (Şehr ve Dağbaşı Nahiyeleri), Ankara 2016.

Kemal H. Karpat, “Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893”, International Journal of Middle East Studies, IX/3, October 1978, s. 265.

www.siverekgenclik.com